Een seculiere beschouwing over hardnekkige tradities en hun evolutionaire functie. Hup, weg sfeer!
Het is een merkwaardige paradox van onze tijd dat we collectief een religieus feest blijven vieren terwijl de religieuze binding in rap tempo afneemt. In Nederland is nog geen kwart van de bevolking religieus gebonden, toch zet driekwart op 25 december een boom in de woonkamer en verzamelt zich rond een tafel vol eten. Kerstmis heeft de secularisatie overleefd op een manier die Pasen niet is gelukt. Waarom eigenlijk?
De snelle verklaring—traditie, gezelligheid, familietijd—is intellectueel onbevredigend. Die antwoorden beschrijven wat we doen, niet waarom het zo hardnekkig blijft bestaan. Een gedragspatroon dat decennia van maatschappelijke verandering overleeft terwijl zijn oorspronkelijke rationale verdwijnt, moet diepere wortels hebben.
Vanuit evolutionair-psychologisch perspectief is Kerstmis een perfect voorbeeld van wat biologen een “costly signal” noemen. We investeren aanzienlijke middelen—tijd, geld, energie—in een collectief ritueel dat geen directe overlevingswaarde heeft. Precies dát maakt het waardevol: het demonstreert commitment aan de groep. Je kunt je misschien uit een whatsappgroep klikken, maar Kerstmis overslaan vereist een verklaring. Het is een jaarlijkse stress-test van sociale banden.
Daar komt bij dat Kerstmis plaatsvindt op het donkerste moment van het jaar, wanneer onze Paleolithische breinchemie ons influistert dat de zon misschien niet terugkomt. Dat onze Scandinavische voorouders precies op de winter solstice Joelfeesten organiseerden is geen toeval. We zijn geëvolueerd om in groepen door donkere tijden te komen, letterlijk en figuurlijk. Kerstmis is die oude code in een christelijke compiler gerund.
Interessant is ook de semiotische shift die heeft plaatsgevonden. Waar het feest voorheen stond voor gedeelde religieuze waarheid, functioneert het nu als een gedeelde fictie—een Schelling point in de culturele kalender. Iedereen weet dat we een verhaal navertellen dat we niet letterlijk geloven, en juist die gedeelde kennis van de fictionaliteit creëert een ruimte voor ironische afstand én oprechte emotie tegelijk. Het is performance art op nationale schaal.
De commercialisering van Kerstmis wordt vaak als degradatie beschouwd, maar is wellicht de kern van zijn veerkracht. Door het feest te koppelen aan materile uitwisseling hebben we het verankerd in ons economisch systeem. Kapitalisme heeft Kerstmis niet gecorrumpeerd; het heeft het geïnstitutionaliseerd. Elke winkel wordt een kerk, elke aankoop een offerande. Het is religie die heeft geleerd te integreren in het systeem dat religie verving.
En dan is er de narratieve kracht van het Kerstverhaal zelf. Een kwetsbaar kind geboren in uitzichtloze omstandigheden dat toch hoop brengt—het is een archetypisch verhaal dat resonneert onafhankelijk van religieus geloof. Het is Star Wars, Harry Potter, elk hero’s journey ooit verteld. We zijn een verhalen-vertellende soort; we hebben mythologie nodig zoals we water nodig hebben. Kerstmis levert dat, zonder te eisen dat we erin geloven.
Misschien is de vraag niet waarom we Kerstmis nog vieren, maar waarom we denken dat we daar een rationele reden voor nodig hebben. We zijn geen Homo economicus die elke traditie weegt op haar functionaliteit. We zijn sociale primaten met grote hersenen die patronen creëren, verhalen vertellen, en rituelen opvoeren omdat dat is hoe we betekenis maken in een universum dat ons geen betekenis verschaft.
Kerstmis blijft bestaan omdat het evolutionaire, psychologische, sociale en economische functies vervult die geen enkele rationele planning zou kunnen ontwerpen. Het is een emergent fenomeen—groter dan de som van zijn delen, robuuster dan zijn rationale. En op een avond als deze, met een boom in de hoek en iemand die weer die ene kerstplaat opzet, is dat misschien intellectueel gezien geen bevredigend antwoord, maar existentieel gezien precies genoeg.
De hele Retecool’s Zalige Kerst Kneiters serie van 2014, 2020, 2023, 2015, 2025, 2016, 2024, 2021, 2017, 2022, 2019 èn 2018 zien? Dat kan. We hebben namelijk alle Kerst Kneiters van de afgelopen twaalf Reetjaren gebundeld en in een oogverblindend vrolijk kerstpapiertje gepakt, en dat cadeautje van ons aan u kunt u hier uitpakken! Hoe hard heerst dat dan!
Dat is ook waarom het zo eenvoudig is kerst zonder kerk en jezus te vieren. Dat is er allemaal later opgeplakt en kan er net zo makkelijk weer af. In de donkere dagen zijn al die lichtjes en glinsterdingen gewoon mooi en fijn. En het vooruitzicht dat familie en vrienden ook praktisch gezien heel even boven aan de ladder staan, boven de waan en drukte van alledag. Een moment van samenzijn, gezelligheid, lekker eten en drinken, misschien wel mooie cadeautjes. Daar is behoefte aan, zoveel is duidelijk. Maar gezien de vele familieruzies kun je het niet forceren, dat maakt het voor sommigen ook een ingewikkelde tijd. Of kijk eens naar mensen die eenzaam zijn met kerst. Ze zijn het hele jaar eenzaam, maar met kerst vinden we collectief dat dat niet hoort. Proberen we er wat aan te doen. Nou ik ben weer kerstmis vieren, want ik vind het een machtig mooi feest!